کد مطلب:21174 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:116

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

روحيه خودبيني و انانيت و نظر اسلام درباره آن چيست؟

قبل از پاسخ به سؤال حضرت عالي، ذكر مقدمه اي لازم است، و آن اين كه تمامي حيوانات به حكم غريزه خصلت هاي حيواني را بدون اكتساب دارا هستند، ولي انسان بايد انسانيت را كسب كند، چون انسان بودن به ظاهر و جنبه بيولوژيكي نيست؛ يعني موجودي كه به نام انسان و آدم است، غير از اين ظاهر است. {Sتن آدمي شريف است به جان آدميت # نه همين لباس زيباست نشان آدميت S} بنابراين حال كه ارزش هاي انساني اكتسابي است، اولاً بايد ارزش ها را شناخت و ثانياً آنها را كسب كرد. هر انسان در ابتدا خصلتِ خودمحوري دارد و همه چيز را براي خودش مي خواهد. خودمحوري و خودبيني چند قِسم مي شود: 1- تمام تلاش و كوشش انسان براي خود و شكم و زندگي و فرزندان باشد. اين خصلت خيلي شبيه حيوانات است. 2- انسان همه چيز را براي خودش بخواهد و قانع نباشد و بيش از اندازه و نياز جمع آوري كند، با اين كه مي بيند ديگران ندارند و گرسنه اند، ولي اعتنايي به آنها نداشته باشد. اين خصلت را آز و حرص مي گويند، كه سرانجام آن بخل است. اين صفت پست تر از صفت حيواني است. 3- انسان نمي خواهد ديگران چيزي داشته باشند و دائم نقشه مي كشد ديگران را بيچاره و تهي دست كند ولو اين كه به خودش هم ضرر برسد. اين حسد است كه چنين شخصي از درون خود را نابود مي كند و انسانيت را همانند خوره از بين مي برد. با ذكر اين مقدمه «انا نيت» همان خودبيني و خود محوري و خودخواهي است كه اگر افراط شود، تكبر و حرص و حسد مي شود واگر تفريط شود، ذلت و خواري و پوچ گرايي مي شود و اگر اعتدال رعايت شود، تواضع مي باشد كه مطلوب است. مرحله اولي كه ذكر شد، تا اندازه اي خوب است، زيرا انسان بايد به فكر خود و زندگي و زن و بچه باشد. اين از دستورهاي اسلامي است. {Hالكاد لعياله كالمجاهد في سبيله H}؛{M تلاش براي زن و فرزند همانند جهاد در راه خدا است M}». اما اگر از اين حالت خارج شود و به صورت حرص و آز و يا بدتر از آن حسادت درآيد، انا نيت مذموم و مورد نكوهش است. پس انسان داراي دو نفس است كه يكي از آنها را بايد از بين ببرد و با آن مبارزه كند كه پيروي نمودن از هواهاي شيطاني و نفساني است. اين صفت انسان را از حالت اعتدال خارج مي كند؛ مانند مرحله دوم و سوم كه در بالا ذكر شد. به تعبير قرآن با نفس «اماره بالسوء» بايد مبارزه كرد؛ يعني با نفسي كه انسان را به بدي ها امر مي كند. جهاد اكبر همين است. اما نفسي كه موجب كرامت و عزت انسان است و او را از بدي ها وا مي دارد و يا به خوبي ها امر مي كند، مثل نفس لوامه و يا نفس مطمئنه؛ بسيار خوب است و بايد آن را بزرگ شمرد. قرآن مي فرمايد: {A{/Bوَ لِلَّهِ اَلْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ {w10-16w}{I63:8I}/}A}؛ {Mعزت و بزرگواري مخصوص خدا و پيامبر و مؤمنان است M}». به خاطر عزت نفس است كه امام حسين(ع) مي فرمايد: {Hموت في عزّ خير من حياة في ذلّ H}؛{M مردن با عزت بهتر از زندگي با ذلت است M}». اسلام به ما اجازه نداده است براي مبارزه با نفس و انا نيت از حد اعتدال خارج شويم، به طوري كه مانند مرتاض هاي هندي به خود فشار آوريم و به اندك خوراك و خواب اكتفا نماييم و از لذت هاي دنيا كناره گيريم و يا مانند «ملامتيه» كه براي مبارزه با نفس، خودشان را پَست مي پندارند و يا در انظار كارهاي پَستي انجام مي دهند، تا مردم خيال كنند اينها انسان هاي بدي هستند و يا مانند ضعف گراها كه آن قدر قدرت خود را تضعيف مي كنند كه گويا كمال انسان را در ضعف مي دانند. همچون شاعر كه گفته است: {Sنه آن مورم كه در پايم بمالند# نه زنبورم كه از نيشم بنالندS} {Sچگونه شكر اين نعمت گزارم # كه زور مردم آزاري ندارم S} اسلام مي فرمايد اعتدال را رعايت كنيد (خير الامور اوسطها) و در مقابل دشمنان، عزت خود را حفظ كنيد و در ميان دوستان تواضع داشته باشيد. حق اين است كه انسان نه مورچه باشد، كه زير پايش بمالند، و نه زنبور باشد كه ديگران از نيشش بنالند. لذا خوب بود سعدي چنين مي گفت: {Sمن آن مورم كه در پايم بمالند# نه زنبورم كه از نيشم بنالندS} {Sچگونه شكر اين نعمت گزارم # كه دارم زور و آزاري ندارم S} براي رسيدن به ارزش هاي انساني خصلت هاي بد را بايد از درون خود بيرون كرد، تا هم فرد و هم اجتماع از خطرات آن محفوظ بماند. اگر عرفاً از مذمت نفس و ترك نفس و انانيت سخن مي گويند، مرادشان اين است كه انسان در مقابل خالق خود و در عرض اراده خدا، اراده اي نداشته باشد و خواسته هايش غير از خواسته خدا نباشد. {H{/Bوَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَي اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوي فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِيَ اَلْمَأْوي {w1-15w}{I79:41-40I}/}H}؛ {Mآن كه از پروردگار خود بترسد و نفس را از هوا دور كند، بهشت جايگاه اوست M}». با مفاسد اخلاقي بايد مبارزه كرد، زيرا خواست نفس اماره است كه انسان را از ارزش ها ساقط كند. بايد در تحصيل ارزش هاي اخلاقي و انساني كوشيد، تا انسان به سوي ملائكه، بلكه بالاتر از ملائكه برسد. {Sدلا غافل ز سبحاني، چه حاصل؟!# اسير نفس و شيطاني، چه حاصل؟!S} {Sبود قدر تو افزون از ملائك # تو قدر خود نمي داني، چه حاصل؟!S} از ديدگاه تربيت اسلامي ذليل بار آوردن افراد كاري ناپسند است. عزت و سربلندي از آن خدا و رسولش و مؤمنان است. اگر مؤمن تواضع دارد، در برابر مؤمن و جامعه خود است، و اين بهترين صفت است، ولي همين مؤمنِ متواضع، {H{/Bأَشِدَّاءُ عَلَي اَلْكُفَّارِ{w7-9w}{I48:29I}/}H} و عزت خود را به هيچ چيز نمي فروشد. مؤمن هرگز به خاطر دنيا و متاع آن خود را در برابر كسي ذليل نمي كند، بلكه او فقط در برابر خداوند خود را كوچك مي داند وانگهي با تكيه بر او بسيار مطمئن و محكم گام برمي دارد. اسلام تربيتي آزاد منشانه و اخلاقي متعادل ارائه مي كند؛ نه مانند برخي اقوام كه در برابر همه كس تواضع مي كنند و نه مانند برخي غربي ها - كه شما مثال زده ايد - مغرورند. اسلام راهي متعادل را توصيه مي كند كه هم زندگي در پرتو آن شيرين باشد و هم عزت محفوظ باشد.